Heiti sýningarinnar, Íslensk samtíðarportrett, felur í sér margar vísanir sem birtast í fjölbreyttri flóru listaverkanna. Um er að ræða áhugaverða blöndu og samspil hugmynda um það sem er íslenskt, um hvað felst í hugmyndinni um samtíð og um það sem orðið portrett stendur fyrir. Allar þessar hugmyndir og oft á tíðum óvænt samspil þeirra eiga sinn þátt í mótun og samsetningu sýningarinnar. Þungamiðja sýningarinnar er hugmyndin um portrettið og það sem það getur leitt í ljós. Það er kjarninn í því sem er önnur ætlun hennar: að birta áhorfendum íslenska samtíð í samspili ólíkra portrettmynda og að draga fram einskonar mósaíkmynd sem segir meira en orð fá mælt og mun meira en hver einstök mynd getur sýnt. Á sýningunni er því leitast við að sýna portrett í víðum skilningi þar sem fjölbreytni í aðferðum, myndhugsun og afstöðu til listsköpunar kemur skýrt fram í margbreytileika verkanna. Þannig birtist okkur portrettið í íslenskum veruleika í núinu, í veruleika sem á sér djúpar sögulegar rætur. Táknræn merking myndanna er í senn einstök í persónulegri nálgun listamannsins við fyrirmynd sína og almenn, þar sem verkin birta okkur ímynd þess samfélags sem við búum í.
Hugmynd portrettsins
Orðið portrett á upptök sín í latneska orðinu protraho. Bókstafleg merking orðsins er að draga eða leiða eitthvað fram á við. Í yfirfærðri merkingu þýðir það hinsvegar að sveipa hulunni af einhverju eða leiða eitthvað í ljós. Þar liggur lykillinn að baki mannamyndunum sem orðið hefur oftast vísað til. Hugmyndin er sú að myndirnar dragi fram einhvern raunveruleika sem býr að baki útliti manneskjunnar sem myndin er af og gefi okkur þannig innsýn í persónuleika og sálarlíf sem falist getur undir þöglu yfirborði myndarinnar. Listamaðurinn horfir á fyrirmynd sína og skoðar hana gaumgæfilega. Hann dregur síðan línur hennar á blað eða striga þannig að hún birtist okkur ljóslifandi, helst þannig að allir sem hana þekkja finna að þarna býr að baki einhver raunveruleiki sem er sú persóna sem myndin er af. Þetta er kjarni portretthugmyndarinnar.
Tilgangurinn með portrettmyndinni er því sú að ná fram sterkum líkindum með myndinni og þeirri persónu sem myndin er af. Myndin er talin góð þegar hún nær vel persónunni á bak við myndina. Þá finnst fólki það þekkja hana sem slíka og ruglast ekki á henni og öðrum sem líkjast þeim sem myndin er af. Ætlun listamannsins er því sú að myndin nái að fanga einstakt útlit þeirrar persónu sem myndin er af, útlit sem sú persóna hefur sjálf og enginn annar.
Saga portrettmynda
Í Grikklandi til forna var algengt að gerðar voru þekkjanlegar eftirmyndir af mektarmönnum og þær settar upp opinberlega. Myndir þessar þjónuðu meðal annars pólítískum tilgangi og voru notaðar til að sýna völd og styrk viðkomandi aðila. Líkamlegt atgervi og íþróttamennska voru mikils metin í samfélaginu. Þegar portrettmyndir voru gerðar af valdamönnum var mönnum í mun að sýna þá sem voldugasta. Til þess voru þeir fegraðir þannig að þekkjanleg höfuðmynd þess sem portrettið var af var sett á glæsilegan og stæltan líkama íþróttamanns. Ímyndaður stæltur líkami kom þannig í stað rýrari líkama hins aldurhnigna stjórnskörungs. Segja má að portrettið hafi þannig átt að ná hinu innra eðli þess sem myndin var af. Líkaminn sem var farinn að gefa sig var ekki hin rétta mynd mannsins. Kraftur hans og styrkur birtist því betur í stæltri eftirmyndinni heldur en í hinum raunverulega líkama. Portrettið sýndi ímyndað útlit mannsins sem það var af fremur en raunverulegt útlit hans. Það birti fólki því manninn þannig að hann væri þekkjanlegur á styttunni og íþróttamannslega ímynd hans sem gat verið verulega ólík raunverulegri mynd hans.
Þegar myntslátta var innleidd í Rómaveldi varð fljótlega til siðs að setja portrett af keisaranum á myntina. Keisarinn var einstakur og þessvegna var mynt með andliti hans einstakt tákn fyrir ríkið sjálft, tákn sem aðrir gátu ekki leikið eftir með réttu. Portrett keisarans var staðfesting á gildi peninganna. Það sýndi að þeir kæmu frá ríki hans og væru þess vegna gildir og að verðmæti þeirra væri því tryggt. Það var einstök persóna keisarans sem stóð bókstaflega á bak við þetta gildi. Þannig varð portrettið að öflugu valdatæki. Keisarinn var einn og einstakur og þekktur af þeim þegnum sínum sem voru í návígi við hann. Vandinn var hins vegar sá að þegnar sem bjuggu fjarri höfuðborginni gátu ekki lært að þekkja hann. Peningarnir þjónuðu því hlutverki að bera hróður ríkisins út um víðfeðmar lendur þess. Einstök portrettmynd keisarans sem prýddi myntina breiddi því út og tryggði völd hans. Þegar peningarnir voru notaðir sem gjaldmiðill utan landamæra ríkisins minntu þeir einnig á mátt þess og afl.
Upphaf einstaklingsins
Það er á tímum endurreisnarinnar, á fjórtándu og fimmtándu öld, sem portrettið þróaðist yfir í þá mynd sem við þekkjum það. Þá var til siðs að auðugir og valdamiklir menn styrktu gerð kirkjulistaverka. Þeir sömdu við listamenn um gerð myndanna sem sýndu þekkta atburði úr Biblíunni. Á þessum tíma fór einnig að verða viðtekið að bæta inn í myndina mynd af velunnaranum sem fjármagnaði myndina. Þeir fengu þannig að vera í samneyti við Krist, Maríu og postulana í myndinni, til hliðar við meginatburðina. Þannig létu þeir gera sjálfum sér tákn, svipað og keisarinn var fyrir ríkið, um eigin stöðu. Ímynd þeirra á vettvangi trúarlegra atburða minnti aðra samferðarmenn þeirra á hversu trúaðir og tryggir kirkjunni þeir væru. Hún var einnig að vissu marki sett fram Guði til vitnis um velgjörðir þeirra. Hún vakti með þeim von um að leiðin til himnaríkis eftir dauðann yrði auðsóttari en annarra sem ekki áttu sér portrettmynd á veggjum kirkjunnar. Það voru hinsvegar ekki bara áhrifamenn sem birtust í verkum á þennan hátt. Listamenn sáu sér einnig leik á borði og laumuðu sinni eigin mynd inn á verkin. Þegar leið fram á sextándu öldina varð sífellt algengara að þekktir listamenn máluðu sjálfa sig inn í eigin verk.
Á barokktímanum, á sautjándu öld og fram á þá átjándu, varð mikill uppgangur í gerð portrettmynda. Þeir sem áttu mikið undir sér, aðalsmenn og auðugir borgarar, létu í auknum mæli mála af sér myndir sem sýndu þá í skartklæðum og með hluti í kring um sig sem tákn um velmegun þeirra og stöðu. Hér var tilgangur portrettmyndarinnar bæði sá að heiðra minningu einstaklingsins og sýna stöðu hans í þjóðfélaginu. Í Hollandi var einnig til siðs að fagfélög iðnaðarmanna létu mála af sér hópportrett. Með því minntu þeir á mikilvægi gildisins í þjóðfélaginu og sýndu hvernig þeir sem hópur einstaklinga gat tryggt völd sín og áhrif í sameiningu. Hópportrettin sýndu samborgurum að þeir sem á þeim voru væru mikilvægir menn í samfélaginu. Að auki sýndi hópportrettið fram á mismunandi stöðu félaganna í gildinu innbyrðis. Þeir mikilvægustu voru meira áberandi og í miðpunkti myndarinnar en þeir sem minna máttu sín voru sýndir til hliðar. Táknræn merking portrettmynda í samfélaginu var því orðin mikilvæg á þessum tímum.
Á barrokktímanum fóru myndlistarmenn einnig að mála sjálfsmyndir af sér í auknum mæli. Áður voru málarar taldir einfaldir handverksmenn en á þessum tíma sóttust þeir eftir aukinni viðurkenningu sem virtir borgarar. Með því að mála af sjálfum sér svipaðar myndir og þeir gerðu af ráðamönnum styrktu þeir stöðu sína sem borgarar í samfélaginu.
Nútímaportrett
Á nítjándu öldinni leiddi tilkoma ljósmyndatækninnar af sér byltingu í gerð portrettmynda. Í upphafi, frá fimmta fram á sjöunda áratug aldarinnar, var nokkuð dýrt að láta taka af sér ljósmynd; myndatakan gat kostað rúm mánaðarlaun vel stæðs iðnarðarmanns. Þeir sem nýttu sér þjónustu portrettljósmyndara þurftu því að vera vel stæðir. Þótt ljósmyndatakan væri mun ódýrari en að láta mála af sér portrett var ljósmyndaportrettið þó enn tákn um velmegun. Tæknin þróaðist hins vegar hratt og um 1870 var orðið hægt að láta taka af sér litlar portrettmyndir fyrir tiltölulega lítið fé. Við þetta jókst gerð portrettljósmynda til mikilla muna. Venjulegt fólk gat nú látið taka af sér myndir. Þetta voru tímar lýðræðisumbóta og stéttaátaka í samfélaginu og portrettmyndir voru góð aðferð til að endurspegla þær breytingar. Nú sóttist fólk eftir því að sýna fram á að það væri jafnmikilvægt og aðallinn og auðmennirnir sem áður voru þeir einu sem gátu látið gera af sér eftirmyndir. Núna gat almenningur, borgararnir sem í auknum mæli voru að taka völdin í samfélaginu, sýnt fram á áhrif sín og breytta stöðu í þjóðfélaginu. Ljósmyndaportrettið var tækni lýðræðisins, tæknin sem gat gert venjulega einstaklinga áberandi í þjóðfélaginu.
Til eru ógrynni portrettmynda frá síðari hluta nítjándu aldar. Á flestum þeirra sjáum við fólk klætt upp í sitt fínasta púss þar sem það situr eða stendur grafkyrrt á meðan myndin er tekin. Á sumum þeirra eru fleiri saman, stundum heilu fjölskyldurnar. Algengt er að á myndunum séu einnig allskonar hlutir, munir sem sýna stöðu fyrirmyndanna eða tákna störf þeirra. Þetta er arfleifð frá portrettmálverkum fyrri tíma þar sem slíkir hlutir voru nýttir á táknrænan hátt til að sýna persónuleika og stöðu fyrirmyndarinnar. Löng hefð hefur skapast um að sýna persónuna á táknrænan hátt. Þættir í þessu eru fötin sem fólk klæðist, húsmunir, stólar, borð, súlur eða blómavasar. Að baki fólkinu í myndunum var síðan yfirleitt málaður bakgrunnur sem var eins og sviðstjöld. Á honum gat birst veglegt rými þannig að það var eins og myndin væri tekin í höll. Einnig var algengt að nýta áhugavert landslag sem bakgrunn. Þessir þættir myndarinnar, hlutir, húsmunir og bakgrunnur notaði fólk, eins og framámenn fyrri alda gerðu, til að tákna mikilvægi sitt, stöðu og persónuleika.
Flestir þeir munir sem birtast með fólki á portrettljósmyndum nítjándu aldar eru ekki þeirra eigin hlutir. Ljósmyndatakan átti sér stað í stúdíói ljósmyndarans. Í stórborgum voru þau yfirleitt í risi hárra bygginga þar sem hægt var að útbúa þakglugga svo að skær birta léki um rýmið. Fólk gat því ekki nýtt sér persónulega muni nema að litlu leyti við myndatökuna. Í staðinn buðu ljósmyndarar fólki að velja úr góðu safni muna til að hafa með á myndinni. Það gat einnig valið úr því úrvali bakgrunna sem stúdíóið hafði upp á að bjóða. Ef það átti ekki nægjanlega fín föt fyrir myndatökuna gátu ljósmyndarar einnig útvegað þau. Þannig gat einstaklingurinn valið úr því sem í boði var á ljósmyndastofunni til að móta hvernig hann birtist á myndinni. Þetta þýðir að andlitið og hendurnar voru oft það eina sem tilheyrði einstaklingnum og birtist á myndinni. Önnur persónuleg einkenni eins og andlitsmálun og hárgreiðsla voru, eins og enn er vaninn, mótuð sérstaklega fyrir myndatökuna. Allt annað var sett saman fyrir myndatökuna á ljósmyndastofunni sjálfri, fötin, leikmunirnir og bakgrunnurinn. Flest það sem er á endanlegu myndinni er því hluti sviðsmyndar sem var sérstaklega búin til til að sýna persónu þess sem myndin er af. Það er hér sem þverstæða portrettmynda kemur sterkast fram: annars vegar það markmið myndarinnar að draga fram einstakan persónuleika fyrirmyndarinnar og hins vegar það meginhlutverk hennar að nýta leikmuni og sviðsmynd til að sýna almenna stöðu hennar. Myndin er því ekki bara af einstaklingnum sem er fyrirmynd hennar heldur er hún jafnframt og ekki síður sú ímynd sem einstaklingurinn vill falla inn í. Á meðan persónuleikinn er einstakur er hugmyndin um borgaralega ímynd einstaklingsins og stöðu hans almenn. Það er þessvegna sem flestar portrettmyndir frá seinni hluta nítjándu aldar líta í meginatriðum eins út. Flestar fyrirmyndanna ætluðu að láta gera af sér mynd til að sýna fram á sérstæðan persónuleika sinn. Nú er þetta fólk hins vegar gleymt, við vitum ekki hver það er sem myndin sýnir okkur. Þannig verður heildarmyndin almenn og það sem skín úr myndinni fyrir okkur er sviðsmyndin og umgjörðin og sú ímynd sem hún birtir okkur. Í henni sjáum við drauma fólksins og óskir um hvernig það vildi vera. Það sem birtist sterkast í þessum fjölda mynda er því hin almenna ímynd sem hinn nýfrjálsi borgari lýðræðisríkisins vill vera hluti af.
Samtíðarportrett
Eins og komið hefur fram þá er eiginleg merking portrettmynda fjölþætt. Þær birta okkur hið einstaka í því að draga fram einkenni persónunnar sem er myndefni þeirra, það sem sker persónuna úr fjöldanum og gerir okkur kleift að þekkja hana sem slíka. Um leið birtir portrettið okkur einnig það sem er almennt og sameiginlegt fólki. Það sem sést á þennan hátt er þrá mannsins um að falla inn í hópinn og njóta viðurkenningar. Þannig birtist hið almenna gjarnan þegar portrettum hefur verið safnað saman og þau skoðuð í heild og einstaklingseinkennin hafa minna vægi. Þetta tvöfalda merkingarsvið portrettsins hefur leitt til þess að orðið portrett hefur í yfirfærðri merkingu verið notað yfir myndir og lýsingar á mörgu öðru en einstaklingum. Oft er talað um „portrett“ þegar draga á fram sameiginlegan kjarna í einhverju sem er, eins og portrettmyndir, bæði almennt og einstakt. Til dæmis hafa verið gerð portrett af svæðum, borgum, fyrirtækjum, þjóðum og löndum. Í öllum þessum tilvikum er verið að reyna að skoða og lýsa því sem er einstakt við umfjöllunarefnið, en þó á þann hátt að það sé einnig lýsandi fyrir það sem það á sameiginlegt með öðrum. Hugmyndin um portrettið er notuð til að skoða það sem er einstakt um leið og það er lýsir stærri heild.
Það er á þennan hátt sem hægt er að skilja sýninguna Íslensk samtíðarportrett á marga vegu. Verkin á sýningunni er öll einhvers konar portrett, þau eru tjáning listamanna þar sem reynt er að draga hið einstaka fram í persónunni á mismunandi máta. Sumir listamannanna einbeita sér að mannverunni sjálfri, að því að sýna útlit hennar og afstöðu á einfaldan hátt í mynd og draga fram sérstöðu hennar. Í þeim verkum eru það oft bæði draumar fyrirmyndarinnar og listamannsins sem móta endanlega sýn okkar. Aðrir nýta sér hið einstaka á ákveðinn hátt til að draga fram áherslur samfélagsins, þeirrar samtíðar sem við búum við. Þar eru einstök einkenni einstaklingsins í meira mæli falin í þeirri persónu sem verið er að túlka og þar verður umgjörðin sterkari. Hér er það fremur hin almenna ímynd samfélagsins sem listamaðurinn vill draga fram. Heildarmynd sýningarinnar er hugsuð sem sambland þessara þátta sem birtast í mismiklum mæli í sérhverri mynd. Í fjölbreytni sýningarinnar er því falin sú von að hún birti bæði fjölbreytileika hins einstaka í íslenskri samtíð; hvernig bæði fyrirmyndir og listamenn eru einstakir í hugsun sinni og ímyndun og hina almennu sýn sem samansafn verkanna dregur fram af íslenskri samtíð. Sýningin í heild er því einskonar samsett portrett af því sem gæti talist íslenskt í núinu sem við búum við.
Hlynur Helgason, listheimspekingur.
______________________________________________________________________________________________
The title of this exhibition, Icelandic Portraiture, includes several references appearing in the diverse range of artworks?an interesting mix and interplay of ideas on what is Icelandic, the contemporary era and what the word portrait stands for. All these ideas and often their unexpected interactions play a part in the design of the exhibition. Its main objective is to reflect on the concept of the portrait and what it can reveal. Its second objective is to show the Icelandic contemporary era through the interplay of different portraits and thereby create a mosaic, which will tell us something far beyond words. Overall, the goal is to exhibit portraits in a broad sense, showing diversity in methods, visual thinking and approaches in art creation.
All the artwork in this exhibition can be classified as portraits in some sense, where the artist seeks to reveal the uniqueness of the person portrayed in various ways. Some focus on the ways of the human being, showing her appearance and attitude in a simple manner. Others utilise the uniqueness of each person in order to highlight the priorities of contemporary society.
A mixture of those factors, is revealed in various ways in each picture. The hope is to show the viewer the diversity of our times, in Iceland; how both artists and their subjects are unique in their thought and imagination. The exhibition is then, in itself, a portrait of what we could call contemporary Icelandic.
