ANAMNESIS / SILENCE
Stefán Boulter / Janne Laine
ANAMNESIS
eftir Stefán Jóhann Boulter
Maður talar ekki um málverk, maður horfir á þau.
Pierre-Auguste Renior
Anamnesis er sú hugmynd hjá Platon að við búum yfir þekkingu frá fyrri lífum og að allur lærdómur byggist á því að enduruppgötva þessa þekkingu innra með okkur, jafnvel strax og við fæðumst aftur inn í þennan heim. Þekkingin var sem sagt þegar til staðar áður en við fæddumst og mögulegt að nálgast hana á ný, stundum með aðstoð frá kennara, sem er þá meira í ætt við ljósmóður en uppfræðara. Engin svör fást nema þú finnir þau sjálfur og samþykki menn þennan skilning eru þeir jafnframt að viðurkenna tilvist endurfæðingarinnar.
Í mínum huga er það eins og að sakna einhvers sem maður hefur aldrei orðið fyrir. Hvernig það er hægt, að upplifa að eitthvað vanti í tilveruna en á sama tíma að hafa sterka sannfæringu og vissu fyrir því að þetta ,,eitthvað? sé þegar til staðar? Skyldi það tilheyra einhverju alheimsminni? Saga listarinnar er ekki línulaga þróun eins og endurreisnin sýndi mjög afdráttarlaust. Á Íslandi þekkjum við vel hætturnar sem fylgja því að vera blindaður af tíðarandanum, það á við í listum sem og öðru. Þessi endurvakning gleymdra tjáningaforma er mitt anamnesis.
Listin og listamaðurinn eru ekki aðskildir hlutir. Listin grundvallast á lífssýn og hlutverk listamannsins hlýtur að vera að koma þeirri persónulegu sýn á framfæri. Áhorfandinn skynjar það sammannlega, eins og Aristoteles benti á, það sem hann þekkir í sjálfum sér, þegar hann upplifir list sem hreyfir við honum. Um þessar mundir er oft sagt að hlutverk listarinnar sé að fá áhorfandann til að sjá eitthvað í nýju ljósi eða að listin sé spegill samfélagsins. Þetta er í rauninni mantra sem virkar orðið eins lögmál eða sannleikur. Listin gegnir margþættu hlutverki og það er hvorki hægt né æskilegt að skilgreina hana með svo þröngsýnum hætti. Ég hef aldrei skilið þá tilhneigingu að gera einfalda hluti flókna því það auðskiljanlega er ekki heimskulegt, heldur þvert á móti djúpt og vitrænt. Fólk á að geta notið listaverka milliliðalaust án túlks. Auðvitað getur það haft áhrif að vita í hvaða tilgangi verk var unnið en það þarf líka að geta staðið sjálfstætt á allra útskýringa.
Mýturnar eru margar og skaðlegar; um þjáða listamanninn, um peninga og list, um misskilda snillinginn? listinn er langur. En sem betur fer hafa augu margra opnast fyrir því sem eitt sinn var á allra vitorði.
Á bólakafi
Finnski listamaðurinn Janne Laine (f. 1970) fæst við náttúruna og nálgast hana með hefðbundnum og nútímalegum hætti í senn. Hann umbreytir ljósmyndum sínum af landslagi með sérstakri tækni sem á rætur að rekja til árdaga ljósmyndarinnar snemma á 19. öld og byggist á ætingu.
Laine tengir verk sín hvorki við sérstaka staði né einstök augnablik. Í lokaútgáfu verkanna hefur hann dregið úr sérkennum hvers staðar enda er ekki að finna í þeim neina örvæntingarfulla viðleitni til að fanga eitthvað ákveðið. Laine leitar að hinu fullkomna landslagi sem ekki er til. Verk hans byggja á þessari leit og því hvernig hann framreiðir þetta ímyndaða landslag sem hefur að geyma hið algilda. Áhorfandanum er boðið á staði sem hann þekkir kannski ekki en kannast samt við á einhvern óræðan hátt.
Landslagið er notað sem viss frásagnaraðferð. Í myndaröðum sínum umbreytir hann dramatískri framrás í hljóðláta stillu, frystir augnablikið og fær áhorfandann til að gleyma flæðinu; fossar standa kyrrir, skýin leysast upp og ísinn hættir að bráðna. Gegnum smávægilegar breytingar virðast myndraðir hans líða fram hægt og sígandi. Lífið er táknað með vatni sem birtist okkur í öllum sínum formum; ís, vökvi og gufa. Stundum sýnir Laine viðfangsefnið í svo mikilli nálægð að það verður óþekkjanlegt, en þetta er hans leið til að gefa verkunum táknræna merkingu. Með þessum hætti mynda dreggjarnar af upphaflega efniviðnum útgangspunktinn að því takmarki sem aldrei verður náð.
Hætt er við að merkingarfræðilegt innihald myndanna glatist í vinnsluferlinu vegna þess að öll séreinkenni staðhátta eru gerð mjög ógreinileg. Laine tekst þó að sneiða hjá þessu vandmáli. Landslagið snýst ekki aðeins um hið sjónræna heldur um táknmerkingu lífsins. Inntak verkanna skapast við tjáningu hans á þessu afstæða plani, ímynduðu landslagi sem er óháð allri hugmyndafræði og opinberar okkur fæðingu lífsins á einhvers konar myndrænu frummáli.
Laine er virkur þátttakandi í umræðunni um umhverfismál. Samhliða loftslagsbreytingum hafa staðirnir sem hann styðst við í verkum sínum á marga lund ummyndast. Breytingarnar á landslaginu ? og þá sérstaklega bráðnun jökla á norðurslóðum ? eru honum áhyggjuefni, enda skín það í gegnum nálgun hans á viðfangsefninu. Endalokin, fremur en upptökin, verða æ augljósari í verkum hans; við blasir sannkölluð dómsdagssýn. Viðkvæm fegurð myndanna felur þannig í sér lágstemmda áminningu um það sem við erum óðum að glata. En í stað þess að prédika lætur Laine áhorfandanum eftir næsta leik og bíður átekta.
Veikko Halmetoja
listgagnrýnandi
