Í SKUGGA TÁKNSTAFANNA
Ketilhús 6. apríl ? 12. maí
Soffía Árnadóttir
Samhliða tæknivæðingu nítjándu og tuttugustu aldar vaknaði hjá mörgum áhugi á þeirri menningu, tækni og list sem á undan hafði farið. Um leið og allt virtist stefna til meiri einsleitni á Vesturlöndum var margt úr eldri hefðum endurvakið, einkum í listiðnaði, skreytilist og í leturlist og skrift. Hreyfingar á borð við Arts and Crafts-hópinn í Bretlandi sóttu gjarnan í fyrirmyndir frá miðöldum og reyndu að tileinka sér bæði handverk og að nokkru leyti þann stíl sem ráðið hafði fyrir tugum kynslóða þegar þjóðir Norður-Evrópu voru að þróa hver sína sérstöku menningu eftir upplausn Rómaveldis. Fólk skoðaði gömul klæði og lærði að vefa með gömlu aðferðunum, það skoðaði gamla smíðisgripi og tréskurðarskraut og tileinkaði sér handbragð gömlu meistaranna, og þegar kom að skrift og letri var horft til handrita sem geymdu sögu og bókmenntir hinna horfnu forfeðra. Listin að skrifa eins og munkarnir gerðu í norður-evrópskum klaustrum á miðöldum var þá löngu gleymd og það voru nítjándu aldar menn á borð við Edward Johnston sem gerðu tilraunir með fjaðurpenna þangað til þeir skildu loks hvernig þessir gömlu skrifarar höfðu mótað stafi sína og hvernig stafformin höfðu þróast í notkun þeirra.
Þessi enduruppgötvun snerist ekki bara um að endurvekja hina gömlu leturlist heldur opnaði hún nýja möguleika til frjálsrar sköpunar, ýmist á grundvelli gömlu formanna eða með því að brjóta þau upp og hugsa upp á nýtt. Þessi endurreisn leturlistarinnar var mikilvægur þáttur í mörgum þeirra listhreyfinga sem blómstruðu kringum aldamótin 1900 og hefur lifað sem sjálfstætt svið listsköpunar æ síðan. Í leturgerð fyrir prent hélst þessi skriftarvakning í hendur við rannsóknir á leturgerðunum sem fyrstu kynslóðir prentara þróuðu á fimmtándu og sextándu öld, menn á borð við Aldus Manutius, Nicolas Jenson og Claude Garamond. Fyrir vikið var tuttugasta öldin mikið blómaskeið í þróun leturs þar sem héldust í hendur, líkt og hjá skrifurunum, endurgerð eldri leturgerða og óheft nýsköpun.
Á síðustu fimmtíu árum höfum við Íslendingar átt nokkra listamenn og hönnuði sem hafa lagt sig sérstaklega eftir því að vinna með skrift og letur. Frumkvöðlar á þessu sviði voru þeir Gunnlaugur S.E. Briem og Torfi Jónsson sem báðir hafa sýnt og kennt list sína víða um heim þótt þeir hafi líklega verið minna þekktir hér heima fyrir. Á tíunda áratugnum fór síðan Soffía Árnadóttir að sýna verk sem byggja á handskrift.
Rannsóknir Soffíu hafa einkum beinst að svokallaðri uncial- eða versalskrift, stafformum sem komu fram í handritum í Evrópu á síðustu öldum Rómaveldis og byggði á stafformum sem Rómverjar höfðu notað. Versalskrift er öll skrifuð með hástöfum og þróaðist á ýmsa vegu meðal hinna ólíku þjóða álfunnar, frá Býsans í austri til Írlands í vestri. Einmitt á Írlandi lifði þessi stafagerð lengst en þótt ný lágstafaskrift hafi komið fram með endurreisn mennta og fræða á tímum Karlamagnúsar, um árið 800, lifðu versalformin áfram í upphafsstöfum handritanna og gætti áhrifa þeirra langt fram eftir öldum.
Nú mætti halda að það sé lítt skapandi að endurvekja fimmtán hundruð ára gömul stafform en eins og verk Soffíu sanna er það öðru nær. Á grundvelli hins gamla getur sprottið fram ný sköpun og hin frjálsa handskrift gerir skrifaranum kleift að veita persónuleika sínum og fegurðarskyni inn í letrið og útfærslu þessi. Soffía vinnur verk sín á pappír en byrjaði líka snemma að vinna úr þeim í ýmislegt annað efni, meðal annars leir, íslenskt grágrýti og jafnvel stuðlaberg. Með aðstoð nútímatækni hefur Soffía líka unnið verk þar sem letrið er skorið út í málm svo úr verður eins konar lágmynd þar sem textinn teiknast fram frá bakgrunninum.
Á síðustu árum hefur orðið mikil vakning í áhuga ungra hönnuða á möguleikum skriftar og leturgerðar svo segja má að nokkurs konar endurreisn sé hafin á þessu sviði þar sem saman fer áhugi á sögu letursins og nýsköpun með aðstoð nýjustu tölvutækni. Þessi nýsköpun er ekki síst til komin vegna þeirra hönnuða og skrifara sem á síðustu áratugum helguðu sig letri og skrift og enduvöktu þannig á Íslandi þessa fornu listgrein.
Jón Proppé
Sjónpípa
